Crkva Svetih Apostola Petra i Pavla (IX vek)

Crkva Svetih Apostola Petra i Pavla ili u narodu poznatija kao Petrova crkva najstarija je sakralna građevina na Balkanu, ujedno i najstariji sačuvani spomenik srpskog sakralnog graditeljstva i jedino sa sigurnošću potvrđeno crkveno zdanje iz prednemanjićkog perioda. Ovaj hram se nalazi 2 km severno od Novog Pazara, na uzvišenju kraj puta Raška-Novi Pazar, na ušću rečice Deževe u Rašku.

Ovo mesto je očigledno od davnina bilo namenjeno nekoj hrišćanskoj svetinji. Izvesno je da se ovde još u VI veku nalazila ranohrišćanska bazilika, a njeni ostaci čine centralni deo srpske crkve iz IX veka. Takođe, sve do osnivanja srpske arhiepiskopije, ova svetinja je bila centar crkvenog života Srbije. Veruje se da je baš ovde, po pravoslavnim običajima, bio kršten Stefan Nemanja, ovde se na saboru prestola i odrekao kad je odlučio da se zamonaši, naravno u korist sina Stefana Prvovenčanog. Takođe, negde u blizini crkve morao je biti i stari drevni grad Ras, prva srpska prestonica i dvor u kome su rođeni Stefan Prvovenčani i Sveti Sava.

Po jednom predanju Petrovu crkvu podigao je apostol Tit, ni manje ni više nego učenik apostola Pavla. Tako se i Sveti Sava pozivao na ovo predanje jer se autokefalnost neke crkve mogla steći samo ukoliko je na njenom tlu postojao hram podignut od nekog od Hristovih apostola. Po drugom predanju zapisanom krajem XII veka u Letopisu popa Dukljanina kaže se da je kralj Belo Pavlimir ratovao protiv raškog župana Lutomira i da je sa sobom poveo Rimljane. Posle pobede nad županom Raške, Rimljani su sagradili tvrđavu Bello i crkvu u čast blaženog Petra apostola u mestu blizu Caldanae (Banje).

Ovo što je najfascinantnije kod crkve Svetih Apostola Petra i Pavla je broj očuvanih fresaka koje datiraju iz različitih istorijskih perioda. Scene iz Hristovog života oslikane su u IX veku, zatim freske u temenu kalote oltarske apside urađene su dva veka kasnije, dok recimo najmanje očuvane freske dolaze iz perioda vladavine Stefana Nemanje. Sledeću seriju fresaka omogućio je kralj Uroš I kada su doslikani portreti ktitora, Hristos Pantokrator, Cveti, Raspeće i druge freske. Takođe, uz samu crkvu nalazi se i groblje sa velikim brojem rimskih, vizantijskih i slovenskih nadgrobnih spomenika, koji predstavljaju najubedljivije svedočanstvo o životu i delovanju ljudi iz tih perioda.