Manastir Gradac (XIII vek)

Na šumovitim padinama Golije, na uzvišenju koje meštani zovu Petrov Krš, smešten je jedan od bisera srpske srednjovekovne sakralne baštine – Manastir Gradac, zadužbina Jelene Anžujske, žene srpskog kralja Uroša I. Ova francuska princeza je ona kojoj je posvećena čuvena Dolina jorgovana, a bila je i majka dvojice znamenitih srpskih kraljeva: Dragutina i Milutina.

Tačna godina završetka izgradnje manastira Gradac nije poznata, a po nekim podacima završen je 1276. godine. Građen je u raškom stilu, a u arhitekturi postoje i izvesni elementi rane gotike, kao i kasni ili pozni romanički uticaji, pa je baš zbog toga manastir Gradac postao i deo projekta Transromanika – romaničko nasleđena evropskim turističkim turama.

Od prvobitnog manastirskog kompleksa danas su sačuvane glavna crkva posvećena prazniku Blagoveštenja Presvete Bogorodice i manja Crkva Svetog Nikole. Živopis je nastao odmah po završetku izgradnje kompleksa. Po nekim obeležjima vezuje se za stil monumentalnog slikarsta Sopoćana, zatim tu su i uticaji komninske umetnosti, kao i vizantijske ''renesanse'' Paleologa.

Jelena Anžujska do smrti je bila odana Pravoslavlju i dinastiji Nemanjića, i ktitirstvom manastira Gradac samo je još više naglasila svoje izuzetno poštovanje prema rodonačelniku Stefanu Nemanji. Kraljica Jelena se zamonašila u crkvi Svetog Nikole na Skadarskom jezeru, gde je i preminula 8. februara 1314. godine.

Monasi su njene mošti sakrili pred najezdom Osmanlija, a kasnije preneli u manastir Gradac. Tu je sahranjena, da bi kasnije iz grobnice njeno telo, očuvano u celosti, bilo izvađeno i položeno u sarkofag smešten ispred oltara glavne manastirske crkve, pred Hristovu ikonu. Jelena Anžujska je proglašena sveticom, a pravoslavna crkva kao njen dan proslavlja 12. novembar. Takođe, u manastiru Gradac se nalazi i deo moštiju kralja Dragutina, koja su tu preneta iz Visokih Dečana.